Sokolak Henryk, poprzednie nazwisko Mikołajczak (1916–1984), działacz komunistyczny, pracownik służb bezpieczeństwa i wywiadu, dyplomata. Ur. 16 XII w Zgrobelicach w pow. tarnopolskim (w późniejszych życiorysach podawał, że urodził się 16 XII 1921 w Goraju, pow. czarnkowski), był synem Wincentego Mikołajczaka, robotnika rolnego, później robotnika drogowego na kolei, i Agnieszki z domu Jarke.
S. uczył się w Rogoźnie Wielkopolskim i Międzychodzie nad Wartą. W l. 1931–6 kształcił się w seminarium nauczycielskim w Rogoźnie. Powołany do wojska ukończył Szkołę Podchorążych Rezerwy Piechoty w 57. pp w Poznaniu. W r. 1938 rozpoczął pracę jako nauczyciel we wsi Rudna (pow. międzychodzki), wstąpił wtedy do Związku Nauczycielstwa Polskiego (ZNP). Zmobilizowany w r. 1939 i przydzielony do 29. pp w Kaliszu, uczestniczył w bitwie pod Kutnem. Dn. 21 lub 23 IX 1939 dostał się w okolicy Błonia do niewoli niemieckiej; udało mu się 25 IX zbiec z obozu przejściowego w Gąbinie, lecz wkrótce został zatrzymany i odesłany do Fortu VII A Cytadeli Poznańskiej. Stąd 6 X przewieziono go do Rawicza, a 15 X 1939 do obozu koncentracyjnego w Buchenwaldzie, w którym osadzeni tam komuniści niemieccy pełnili wiele funkcji o decydującym znaczeniu dla losów współwięźniów. S. jako więzień był m.in. w l. 1941–2 nauczycielem więzionych w obozie dzieci polskich (uczył je niemieckiego, rachunków i znajomości stopni strażników z SS, a także nielegalnie literatury polskiej). W październiku 1941 wstąpił do konspiracyjnej organizacji obozowej Komunistycznej Partii Niemiec (Kommunistische Partei Deutschlands – KPD), rozpoczął też wówczas pracę w szpitalu obozowym. S. wszedł w skład kierownictwa zorganizowanej przez KPD grupy, która, wg jego relacji, stosowała likwidację fizyczną agentów (rekrutujących się niekiedy też z więźniów politycznych). Z ramienia polskich więźniów S. został członkiem utworzonego latem 1943 tajnego Międzynarodowego Komitetu Obozowego (MKO).
W r. 1943 S. nawiązał kontakt z przywiezionymi przez Niemców do obozu polskimi działaczami komunistycznymi (m.in. Januszem Zarzyckim, Tadeuszem Głąbskim, Janem Rutkowskim) i wziął udział w rozmowach, które doprowadziły do połączenia polskich grup lewicowych; wszedł w skład (utworzonego 2 I 1944) tymczasowego kierownictwa obozowej komórki Polskiej Partii Robotniczej (PPR) i odpowiadał w nim za łączność z MKO, opiekę nad chorymi, skreślanie z list transportowych, dostarczanie wiadomości radiowych. Został też skierowany do prac w polskim Komitecie Koleżeńskim (od maja 1944 – Komitecie Antyfaszystowskim), na konferencji partyjnej (odpowiadał także za jej bezpieczeństwo) ponownie wybrano go do władz PPR. Miesiąc później, podczas zebrania Komitetu Antyfaszystowskiego, na którym komitet przekształcił się w Radę Narodową Polaków w Buchenwaldzie, wygłosił referat pt. Sytuacja w kraju, na świecie i wynikające stąd dla nas zadania. Gdy na pocz. r. 1944 obozowe kierownictwo PPR uznało, że wszyscy jej członkowie wchodzą w skład Gwardii Ludowej, S. został dowódcą grupy uderzeniowej. W momencie wyzwolenia Buchenwaldu przez armię amerykańską S. wszedł 11 IV do Rady Obozowej utworzonej przez MKO. Pomagał wówczas w redagowaniu wydawanej przez Amerykanów gazety „Prawda o Polsce”. W czasie rekonwalescencji poobozowej i oczekiwaniu na zorganizowany transport powrotny do kraju S. uczestniczył w dyskusjach politycznych z wysłannikami rządu RP w Londynie, którzy (wg autobiografii) mieli go oskarżać o współpracę z hitlerowcami, a nawet o zbrodnie wojenne.
S. powrócił do kraju w czerwcu lub lipcu 1945. Zgłosił się wówczas do Wydz. Personalnego Komitetu Centralnego (KC) PPR, gdzie, zapewne ze względu na niektóre jego działania obozowe, zalecono mu zmianę nazwiska, co prawnie nastąpiło dopiero 31 VII 1959 (decyzja Prezydium Stołecznej Rady Narodowej). Dn. 8 VIII 1945 formalnie wstąpił do PPR, a 5 IX t.r. uzyskał od Państwowej Komisji Weryfikacyjnej w Warszawie świadectwo dojrzałości na podstawie zaświadczenia o tajnym nauczaniu z r. 1943. Pracował początkowo w Wydz. Propagandy KC PPR, zaś od 10 X 1945 był instruktorem w Wydz. Organizacyjnym Komitetu Wojewódzkiego (KW) PPR, a od 31 X t.r. – II sekretarzem Komitetu Miejskiego PPR w Poznaniu; wchodził w skład Egzekutywy KW PPR w Poznaniu. Wkrótce jednak przeszedł do służby w organach bezpieczeństwa: 15 IV 1946 został starszym referentem Sekcji 1. Wydz. V Woj. Urzędu Bezpieczeństwa Publicznego w Poznaniu. W r. 1948 przerwał pracę, leczył się w sanatorium ZNP w Zakopanem. Po powrocie do zdrowia objął 25 VII 1949 stanowisko wykładowcy Szkoły Polityczno-Wychowawczej Dep. VII (Wywiadu) Min. Bezpieczeństwa Publicznego (MBP) w Warszawie. Od 1 VIII 1950 do 30 IV 1952 był komendantem Szkoły Oficerskiej Dep. VII MBP. Dn. 1 V 1952 mianowano go naczelnikiem Wydz. IV Dep. VII MBP.
Z dn. 23 IX 1952 S. przeszedł formalnie do pracy w Min. Spraw Zagranicznych (MSZ), pozostając w dyspozycji dyrektora Dep. VII MBP (później dyrektora Dep. I Komitetu do Spraw Bezpieczeństwa Publicznego). Od 23 IX do 11 XI 1952 pracował w Dep. II (sprawy krajów romańskich i skandynawskich) MSZ, od 15 XI 1952 do 28 II 1954 był II sekretarzem Ambasady PRL w Paryżu, a w marcu 1954 został jej I sekretarzem. Z kolei przebywał jako korespondent Polskiej Agencji Prasowej w Berlinie. Od 28 XI 1956 do 6 IV 1961 był zastępcą dyrektora Dep. I (Wywiadu) Min. Spraw Wewnętrznych (MSW). Dn. 24 III 1961 Sekretariat KC Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej (PZPR) zatwierdził S-a na stanowisko dyrektora Dep. I MSW (nominacja 6 IV 1961), po zwolnieniu z tej funkcji Witolda Sienkiewicza. S. uzyskał wówczas stopień pułkownika WP. Do najważniejszych osiągnięć służb kierowanych przez S-a należało zdobycie informacji o planach prezydenta USA J. Kennedy’ego dotyczących działań w okresie kryzysu kubańskiego. S. dostarczył te informacje w nocy z 20 na 21 X 1962 I sekretarzowi KC PZPR Władysławowi Gomułce, który z kolei przekazał je kierownictwu Związku Radzieckiego (S. otrzymał później podziękowanie od W. Gomułki i N. Chruszczowa). Stanowisko szefa wywiadu S. pełnił do 15 I 1969. Następnie przeszedł do służby dyplomatycznej, ale pozostawał (do 1 XI 1974) w dyspozycji dyrektora Dep. Kadr MSW. Od 1 III 1969 do 15 I 1973 był radcą Ambasady PRL w Niemieckiej Republice Demokratycznej (NRD), od 16 I 1973 do 5 II 1975 dyrektorem Dep. IV (sprawy Europy Zachodniej) MSZ. Najprawdopodobniej brał udział w przygotowaniu pierwszych nieoficjalnych kontaktów władz PRL ze Stolicą Apostolską. Był członkiem delegacji rządu PRL uczestniczącej 12 XI 1973 w rozmowach z papieżem Pawłem VI w Watykanie. Dn. 30 VI 1974 wszedł w skład Komisji ds. Odszkodowań Niemieckich. Od 6 II 1975 do 19 VI 1980 był ambasadorem PRL w Tunezji. Od 16 IX do 30 XI 1980 był w dyspozycji Dep. Kadr i Szkolenia MSZ, następnie, będąc już na emeryturze, został konsultantem w Dep. Studiów i Programowania MSZ (pełnił tę funkcję do śmierci). Dn. 23 III 1982 złożył w Departamencie memoriał o stosunkach PRL z Republiką Federalną Niemiec i NRD po r. 1970.
W l. 1946–9 S. był członkiem Zarządu Głównego Polskiego Związku Byłych Więźniów Politycznych Hitlerowskich Więzień i Obozów Koncentracyjnych, od r. 1974 członkiem Rady Naczelnej ZBoWiD. Na podstawie wspomnień S-a w piśmie byłych więźniów obozów koncentracyjnych „Wolni Ludzie” z 1949 r. ukazały się w opracowaniu B. Szerlong artykuły: „Akcja sabotażowa w Buchenwaldzie” (nr 13) i „Walka ze zdradą w Buchenwaldzie” (nr 14). S. zmarł 9 XII 1984 w Warszawie, został pochowany na cmentarzu Komunalnym na Powązkach w Warszawie. Był odznaczony Orderem Sztandaru Pracy I i II kl. (1968 i 1959), Krzyżem Oficerskim Orderu Odrodzenia Polski, Krzyżem Grunwaldu III kl. (1945), Krzyżem Partyzanckim (1970), Orderem Zasługi dla Republiki Austrii (1974).
Z małżeństwa (od r. 1946) z Józefą z Garlińskich (1917–1996), ekonomistką, miał córkę Danutę (ur. 1947), zamężną Iwaniuk, pedagoga.
Dn. 28 VIII 1986 nazwano ośrodek szkolenia kadr wywiadu jego imieniem; ośrodek stracił tę nazwę w r. 1990 wraz z rozwiązaniem Służby Bezpieczeństwa.
Cmentarz Komunalny Powązki, dawny Wojskowy w Warszawie, W. 1989; – Czarnecki W., Zonik Z., Walczący obóz, W. 1969 (fot. po s. 416); Dominiczak H., Organy bezpieczeństwa PRL 1944–1990, W. 1997; Dunin-Wąsowicz K., Polscy działacze robotniczy w obozach hitlerowskich, „Z pola walki” 1979 nr 1; tenże, Ruch oporu w hitlerowskich obozach koncentracyjnych 1933–1945, W. 1979; Piotrowski M., Ludzie bezpieki w walce z narodem i Kościołem. Służba bezpieczeństwa w Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej w latach 1944–1978. Centrala, L. 2000; Rowiński H., Z działalności PPR w Buchenwaldzie, W. 1962 s. 80, 82, 91–4, 99, 101, 114, 117–18, 122, 128, 130, 134–7, 162, 176; – „Tryb. Ludu” 1984 nr 297, 298, 300; „Żołnierz Wolności” 1984 nr 297, 298 (nekrolog); „Życie Warszawy” 1984 nr 296, 297, 301; – AAN: Teczka osobowa 5380 (obszerne wspomnienia z obozu), PPR 295/IX/265 k. 41, 43, PZPR V/127 k. 292, 366–367, VII/18 k. 7, 335–337; MSZ w W.: Dep. Kadr, teczka osobowa 28574; Red. Słown. Biogr. Działaczy Polskiego Ruchu Robotniczego w W.: Teczka osobowa S-a; – Kwieciński S., Henryk Sokolak, W. 1989 (mszp. powielany Akad. Spraw Wewnętrznych do użytku służbowego).
Aleksander Kochański